Giriş
Macar eski tarihinin ilginç bir özelliği dil ve müzik bakımından farklı bir arka plana sahip olmasıdır: Macar dili Fin Ugor dil ailesine ait olsa Macar halk müziğinin en eski tabakaları Türk halklarının halk müziğiyle benzerlik göstermektedir. Bu olgu Macar halk müziği araştırmacıları tarafından çoktan keşfedilmiş ve merak uyandırmıştır. Bu durum ciddi bir karşılaştırmalı çalışmaya vesile olmuştur. Sadece en meşhurlarından söz edersek Zoltán Kodály ilk olarak Çeremis ve Çuvaş paralelliklerine dikkat çekmiştir. Béla Bartók Anadolu halk müziğinin daha küçük kolleksiyonu temelinde bugüne dek geçerli tespitlerde bulunmuştur. Lajos Vargyas ise Volga–Kama bölgesindeki halk müziği tarihini kabataslak, genel hatlarıyla anlatmıştır. Bence Szabolcsi bir yığın muazzam ezgiyi gözden geçirip daha geniş bir bakış açısı ile uluslararası müzik bağlarına rastlamıştır. [1]
Katalin Paksa üç-dört ses üzerinde dolaşan türkülerimizin akrabalarını incelemiştir. László Dobszay tek başına ve László Dobszay–Janka Szendrei ise yepyeni bir yaklaşımla Macar halk müziğini incelemiştir. Diğerleri arasından ağıt ve „mezmur ağzı” üslupların uluslararası ortamda incelemesini gerçekleştirmiştir. [2]
Sipos’un Araştırdığı toprakların haritası: Anadolu ve Bulgaristan Türkleri, Azeri, Kuzey-Kafkaslar ve Türkiye’deki Karaçay-Malkarlar, Güney-Batı’daki ve Moğolistan’daki Kazaklar, Türkmenler, Özbekler ve Kırgızlar
Macar halk müziği araştırmalarında, en güzel geleneklerine göre kuramsal incelemelerin doğruluğunun saha araştırmalarıyla belgelenmesi başlangıçtan beri süregelmektedir. Bunlar arasından, kendi arşivimizle de ilgili olan, en önemlileri şunlardır: Béla Bartók’un 1936’daki Anadolu derlemesi, László Vikár ve Gábor Bereczki’nin 1957–1978 tarihleri arasında Volga-Kama-Byelaya bölgesindeki araştırması [3] ve naçizane çabalarımla 1987’de başlatılmış Türk dünyası halk müziği araştırmalarım.
Yukarıda bahsedilen araştırmaların amacı ilk başta Macar halk müziğinin doğu ilişkilerini tespit etmekti. Bu yavaş yavaş çok uluslu Volga–Kama–Byelaya bölgesi yerel halk müziği araştırmasına dönüştürülmüştü. Sonra ise kendi çalışmalarım sayesinde muazzam Avrasya topraklarında oturan ve Türk dilini konuşan halkların halk müziğininin karşılaştırıp incelemesine genişletilmiştir. Bu arada Macar eski tarihiyle bağlantılarının incelenmesine devam edilmiştir.
Asya’da Türk halkları çok eskiden beri üstün rol oynadıkları için onların halk müziği mutlaka incelenmelidir. Onun karşılaştırmalı incelemesini yapmadan Avrasya halk müziğini de anlamak mümkün olmaz. Araştırmayı daha da ilginç kılan, bu müziklerin hayrete değer oranda çok renkli olmaları ve dahası aralarındaki bağın konuştukları diller arasındaki bağdan bambaşka ve farklı olmasıdır.
Çalışma sırasında Çin ile Doğu Avrupa’ya uzanan muazzam sahada oturan Türk halklarının halk müziği haritası ortaya çıkmaya başladı. Bu kadar büyük bir bölgeyi araştıran saha çalışmalarını da içeren, benimkine benzer, halk müziğinin karşılaştırmalı analizini de içeren araştırma bu bölgede hiç yapılmamış, diyebiliriz
Araştırmamın uzun vadeli amacı Türk halkları ile komşu halkların halk türkülerinin müziksel sınıflandırılıp karşılaştırılmasıdır. Bu amaca uygun bir şekilde çalgılı halk müziğinden, sanatçıların gösterilerinden kaçınıp, halk müziğinin en yeni tabakalarına ya da sanat müziğine tezimde değinmedim. Ayrıca müziğin kültürel veya toplumsal rolüne de seyrek değindim.
Türk dili konuşan halklar arasında sıkı bir bağ olmasına rağmen halk müzikleri birbirinden çok farklı olmaktadır. Aslında bu sürpriz değildir, çünkü söz konusu halkların çoğu en azından kısmen Türkleşmiştir ve bu sübstratum (alt yapısı) sayesinde birçok Türk olmayan halkla da genetik ve kültürel bağları vardır. Bu şekilde araştırmam dolaylı olarak kültürü, dili ve tarihi sayesinde akraba olan Türk halklarından başka komşu ve kısmen asimile edilmiş halkların üzerine de ışık tutmaktadır. Böyle bir temel üzerinde daha sonraki dönemde daha geniş çaplı bir karşılaştırmalı Avrasya halk müziği araştırmasını yapmak mümkün olacaktır.
Web sayfanın amacı Anadolu Türklerinin, Azerilerinin, Kuzey Kafkasya ve Türkiye’deki Karaçay Malkarlarının, Güney Batı ve Moğolistan’daki Kazakların, Türkmenlerin, Özbeklerin ve Kırgızların 1987–2015 arasında gerçekleştirdiğim halk müziği araştırmaları sonuçlarından bir rapor elde edilmesidir. Burada ayrıntılı olarak sahadaki derlemelerim, analizim ve karşılaştırmamın safhaları ve sonuçları da yer almaktadır.
Ne Azeri, Karaçay-Malkar, Kırgız, Aday ve Moğolistanlı Kazak, Türkmen ne de Sufi halk İslam müziği araştırmasında düzgün bir arşiv yoktu. Daha önceki Anadolu ve Kazak koleksiyonları erişilebilir değildir ve de içindeki malzemenin belgeleri eksik olup, içindeki müzikler arasında bazı önemli üsluplar, örneğin ağıt, ninni, ya da halk ilahilerinin ezgileri yer almamıştır. Bu yüzden de birçok Türk halkı arasında geniş saha çalışması yapmam uygun görüldü.
Geçtiğimiz 28 senede hepsi toplamda yaklaşık on seneyi Türklerin topraklarında geçirip on bin ezgi derledim. Saha çalışmalarımın çoğunu daha küçük köylerde gerçekleştirdim. Bir halkta sadece daha önce kayıt ettiğim aynı ezgiler ya da varyantları tekrar öne çıkmaya başlayınca araştırmamı bitirdim. Oluşturduğum Türk Dünyası halk müziği arşivin Azeri, Kırgız, Karaçay ve Türkmen kısmı dünya çapında da ender sayılır. Bahsedilen bu halkların daha önemli ve incelenmiş koleksiyonları arasında yer almaktadır. Arşiv notaya alınmış ve analiz edilmiş olduğu için Anadolu ve Kazak kısmı da önemlidir. Bunca ezginin temelinde sağlam bir inceleme yapılabilir. Elde ettiğim sonuçlar da özel ve güvenli olduğu için temel ve bilimsel araştırma niteliğindedir.
Volga-Kama bölgesi Macar araştırmacıları ve onların peşinden gidenlerinin çalışmalarından başka bazıları tarafımdan daha detaylı incelenmiş Türk halkının halk müziği konusunda makaleler, yoksa kitaplar çıkmışsa (Anadolu Türkleri, Kazaklar) bunlar genel olarak ya sadece notaları içermektedirler (Azeriler, Karaçay-Malkarlar, Kırgızlar) ya ondan bile yoksunlardır (Türkmenler). Yerli ve yabancı halk müziği araştırmacılarının Türk halk müziğiyle ilgili çalışmalarını da inceledim. Bunlar genel olarak ne gerçekten sınıflandırmalı ne analizli ne de karşılaştırmalıdır. Eserlere her Türk halk müziği konusunda ayrı ayrı temas edeceğim. Şimdilik sadece birkaçından söz edeyim, bunlar en az kısmen karşılaştırmalı yöntem kullananlardır: Lach (1926–1958), Bartók (1976), Belyayev (1975), Vinogradov (1958) ve Reinhard (1957).
Çalışmamda, halk müziği araştırmalarında uzun geçmişe sahip karşılaştırmalı yöntemden yararlanan büyük Macar geleneklerine dayandım ki hakkında László Dobszay (2010) üzülerek „Karşılaştırmalı halk müziğinin yücelmesi ve fiyaşkosu” adlı makalesinde yazı yazmıştır. Dobszay’a benzer bir şekilde ben de söz konusu yönteme büyük bir önem vermekteyim. Günümüzde dünyaca çok rağbet gören etnomüzikoloji yöntemi kültürel veya toplumsal antropolojik eğilimdir. Yalnız kendim bunları daha küçük toplumları, örneğin Sufi Tahtacı ve Alevi, Bektaşileri veyahut Aday ve Moğolistan Kazaklarını incelemek için uygun bulmuştum. Derlemeler sırasında çalgıcı ve türkücülerle de birçok röportaj yaptım ama bunların itinalı işlenmesi henüz elimden gelmedi.
Derlediğim ezgileri notaya alıp ustalarımın çalışmalarını temel alarak Türk halk müziklerine uygulayıp sınıflandırdım. [4] Macar halk müziğiyle karşılaştırdığımda öncelikle Dobszay–Szendrei (1992) üslup konsepsiyonunu göz önünde bulundurmuştum.
Kullandığım kısaltma ve işaretlerinin açıklamasıyla müzik analizimin prensiplerini Akademi doktora tezimin üçüncü bölümünün girişinde tanıtmaktayım. Aynı yerde incelediğim halk müziklerini niçin farklı ele alıp sınıflandırdığımı da ayrıntılı açıklamaktayım. Şu anda bu konuyla ilgili sadece analiz ettiğim halk müziklerinin birbirinden bir hayli farklı olmalarından dolayı başka başka tertiplemeye ihtiyaç gördüğüme dikkat çekmek istemekteyim. Bir örnekle aydınlatayım: Bir taraftan birkaç komşu sesten ibaret kısa melodi dizilerini kullanan Azeri, Türkmen ya da Özbek türküleri, diğer taraftan ise büyük ses genişlikli inici dört dizeli pentaton „bir beşli aşağıya göcürücü” türküleri. Sınıflandırmamın ana kriteri ezginin seyri idi. Diğer özelliklere göre (ritim formülü, hecelerin sayısı, ambitus vb.) genellikle melodiyi daha az nitelendirir ve onların temelindeki gruplandırma birer cetvelde de yazılabilir.
İncelediğim Türk halk müziklerini Türk halklarının müzik folkloru bölümünde arkadaki sıra ile tanıtmaktayım: Anadolu Türkleri, Trakya’daki Bektaşileri, Azeriler, Türkmenler, Özbekler ve Taciklar, Karaçay-Malkarlar, Kazaklar, Kırgızlar. Bundan sonra aşağıdakilerinin çalışmalarına dayanarak incelememe Volga-Kama-Byelaya bölgesi Türk halklarının halk müziğini de dahil etmiştim. Mümkün olduğu kadar bu halk müziklerinin komşu halkların müziğiyle ve de Macar halk müziğiyle mevcut bağlarına da dikkat çekmekteyim.
Macar halk müziğinin doğu bağlantıları bölümünde Macar pentaton „beş sesli aşağıya göçürme” üslubun, ağıt ve psalmodik ve çocuk türkülerinin Türk ilişkilerinden söz etmekteyim. Türk halklarının müzik folkloru adı altında Türk halklarının müziğine ilgi duyanlara bir özetleyici genel bakış ve araştırmamın sonuçları sunulmuştur. Atıf yaptığım kitapların listesi bibliyografyada bulunur.